Một Tông hiệu cho kỷ nguyên mới

Khi Đức Hồng y Prevost chọn Tông hiệu Lêô XIV sau khi được bầu làm giáo hoàng, nhiều người lập tức nhận ra đây là sự tri ân đối với Đức Giáo hoàng Lêô XIII. Hơn một thế kỷ trước, Đức Lêô XIII đã khai mở kỷ nguyên học thuyết xã hội Công giáo với Thông điệp Rerum Novarum (1891), lên tiếng về những bất công và xáo trộn do cuộc cách mạng công nghiệp gây ra. Bằng việc chọn Tông hiệu Lêô, vị tân giáo hoàng cho thấy rằng Giáo hội sẽ đối diện với cuộc biến đổi công nghệ sâu rộng hiện nay bằng cùng một lòng can đảm và sự sáng suốt như trước kia. Trong những phát biểu đầu tiên, Đức Giáo hoàng Lêô XIV đã xác định trí tuệ nhân tạo (AI) là một thách đố mang tính xã hội và luân lý trung tâm trong triều đại giáo hoàng của ngài - một “vấn đề xã hội mới” đòi hỏi sự khôn ngoan của Giáo hội, vừa cổ xưa vừa mới mẻ. Tiếp nối tinh thần của vị tiền nhiệm cùng tên, ngài định hướng triều đại giáo hoàng của mình nhằm đối diện với những rerum novarum (“những điều mới mẻ”) của thời đại chúng ta trong sự liên tục với truyền thống của Giáo hội.

Ngay từ đầu, Đức Lêô XIV đã nói về AI với những thuật ngữ gợi nhớ đến mối quan tâm của Đức Lêô XIII đối với người lao động bị bóc lột và thiện ích chung. “Trí tuệ nhân tạo nằm ở trung tâm của sự chuyển mình mang tính thời đại mà chúng ta đang trải qua”, Đức Phanxicô đã nhận định vào năm 2020, và Đức Lêô XIV về thực chất đã đón nhận sâu sắc cái nhìn này. Cũng như động cơ hơi nước và dây chuyền sản xuất trong thế kỷ XIX, AI ngày nay hứa hẹn những bước tiến vĩ đại nhưng cũng tiềm ẩn những nguy cơ nghiêm trọng đối với phẩm giá con người và xã hội. Những tuyên bố công khai của Đức Phanxicô đã đặt nền móng bằng một thái độ vừa hy vọng vừa thận trọng: Một mặt, ngài bày tỏ sự phấn khởi trước tiềm năng của AI trong việc “dân chủ hóa quyền tiếp cận tri thức, thúc đẩy nghiên cứu khoa học một cách vượt bậc, và chuyển giao các công việc nặng nhọc, đòi hỏi cao cho máy móc”; nhưng mặt khác, ngài cũng đưa ra lời cảnh báo nghiêm túc rằng nếu không được định hướng đúng đắn, AI có thể “gây ra sự bất công lớn hơn... làm gia tăng nguy cơ một ‘nền văn hóa loại trừ’ được ưa chuộng hơn một ‘nền văn hóa gặp gỡ’”. Kế thừa công trình nền tảng của Đức Phanxicô và khơi dậy di sản của Đức Lêô XIII, Đức Lêô XIV dường như đang định hình AI như một sứ mạng xã hội mang tính quyết định của Giáo hội trong thế hệ này - một sứ mạng đòi hỏi sự suy tư luân lý, công cuộc loan báo Tin mừng đầy can đảm, và hành động cụ thể vì phẩm giá con người.

Theo dấu chân của Rerum Novarum

Thông điệp Rerum Novarum của Đức Lêô XIII đã đối đầu với những xáo trộn xã hội trong thời đại của ngài - sự bóc lột người lao động, khoảng cách giai cấp ngày càng lớn, và sự nhầm lẫn về đạo đức do quá trình công nghiệp hóa nhanh chóng gây ra. Thông điệp khẳng định những nguyên tắc như phẩm giá của lao động, quyền của người lao động được hưởng lương công bằng và được lập công đoàn, nghĩa vụ của giới chủ, quyền sở hữu tư nhân đi kèm với bổn phận vì lợi ích chung, và việc bảo vệ gia đình như nền tảng của xã hội. Trọng tâm của thông điệp là lời khẳng định rằng con người không bao giờ bị xem như những mắt xích vô tri trong cỗ máy kinh tế. Đức Lêô XIII viết: “Người chủ không được coi công nhân của mình như nô lệ, mà phải tôn trọng nơi mỗi người phẩm giá của một nhân vị được thăng hoa nhờ đặc tính Kitô giáo” (RN 20). Hơn nữa, Rerum Novarum tuyên bố rằng không có bất kỳ lý do xã hội hay kinh tế nào có thể biện minh cho việc chà đạp phẩm giá con người: “Không ai được xúc phạm đến phẩm giá con người mà không bị kết án, vì chính Thiên Chúa cũng hết sức tôn kính phẩm giá ấy” (RN 40).

Việc chọn tông hiệu Lêô XIV là một hành động có chủ ý của Đức tân Giáo hoàng nhằm gắn kết với những chân lý bền vững ấy. Ngài xem AI như một chương mới trong cuộc đấu tranh bảo vệ phẩm giá con người trong trật tự kinh tế và xã hội. Cũng như Rerum Novarum từng phản hồi trước “tình cảnh của giai cấp lao động” trong thời đại công nghiệp, thì nay Giáo hội cần lên tiếng về tình cảnh của con người trong thời đại thuật toán và tự động hóa. Đức Lêô XIV nhận định rằng tác động của AI lên lao động và nền kinh tế có thể gây xáo trộn không kém gì làn sóng cơ giới hóa vào những năm 1800. AI và robot tiên tiến hứa hẹn năng suất và thịnh vượng, nhưng đồng thời cũng đe dọa thay thế người lao động và tập trung tài sản vào tay thiểu số. Liệu AI sẽ trao quyền cho người lao động, hay khiến nhiều người trở nên dư thừa về mặt kinh tế? Liệu AI sẽ phục vụ lợi ích chung, hay làm gia tăng khoảng cách giữa giới tinh hoa công nghệ và phần còn lại của xã hội? Những câu hỏi này vang vọng mối bận tâm của Lêô XIII, được cập nhật cho thời đại kỹ thuật số. Và câu trả lời của Giáo hội, một lần nữa, phải bắt đầu từ cùng một điểm xuất phát như năm 1891: Một cam kết bất khả xâm phạm đối với phẩm giá con người và một trật tự xã hội công bằng, trong đó công nghệ phục vụ con người, chứ không phải ngược lại.

Cứ như thể Đức Lêô XIV đang phát đi tín hiệu về một dạng “Nova Rerum Novarum” - một thông điệp hay giáo huấn mới nhằm áp dụng các nguyên tắc của học thuyết xã hội Công giáo vào “những điều mới mẻ” của AI. Dù một văn kiện như thế có thể vẫn còn ở phía trước, tầm nhìn của ngài rõ ràng nối tiếp dòng chảy của học thuyết xã hội Công giáo từ Đức Lêô XIII đến Đức Bênêđictô XVI và Đức Phanxicô: Kinh tế và công nghệ phải phục vụ con người, gia đình và lợi ích chung - không bao giờ ngược lại. Trong sự liên tục ấy, chúng ta thấy được sự khôn ngoan của Giáo hội, antiqua et nova (vừa cổ xưa vừa mới mẻ), đang ứng đáp những thách đố chưa từng có bằng những chân lý bền vững.

Antiqua et Nova

Vào ngày 28/01/2025, Vatican đã công bố một tài liệu đặc biệt mang tựa đề Antiqua et Nova. Tài liệu này - một ghi chú chung do Bộ Giáo lý Đức tin và Bộ Văn hóa và Giáo dục phát hành - là minh chứng cho nỗ lực của Giáo hội trong việc đưa những quan tâm của giáo hoàng vào đối thoại với truyền thống Công giáo rộng lớn hơn. Tựa đề Antiqua et Nova (Vừa cổ xưa vừa mới mẻ) gợi lại dụ ngôn của Đức Kitô về người quản lý khôn ngoan, người biết rút ra “điều mới cũng như điều cũ” (Mt 13,52). Phù hợp với tinh thần đó, tài liệu này khẳng định những chân lý vượt thời gian về con người, đồng thời đối diện với những biên cương mới của AI. Tài liệu mở đầu bằng việc nhắc nhớ rằng trí khôn con người phản ánh hình ảnh của Thiên Chúa (St 1,27) và hoàn tất ơn gọi của nhân loại là “canh tác và gìn giữ” trái đất (Antiqua et Nova (AN), 1). Khi được hướng dẫn bởi chân lý luân lý, sự sáng tạo khoa học và công nghệ được nhìn nhận như một hình thức đích thực của quản trị và cộng tác trong công trình của Thiên Chúa.

Tài liệu nêu bật một sự phân biệt thiết yếu giữa trí tuệ con người và trí tuệ nhân tạo. Tài liệu cảnh báo rằng việc gọi máy móc là “thông minh” có thể dẫn đến ngộ nhận: “AI không nên được xem là một hình thức trí tuệ nhân tạo của con người, mà là sản phẩm do con người tạo ra” (xem AN 35, 40, 48, 52). Dù AI có thể mô phỏng lập luận của con người, nhưng nó không có linh hồn, ý chí tự do hay năng lực đạo đức. Chỉ con người mới có thể chịu trách nhiệm về cách các công cụ này được phát triển và sử dụng. Ngay cả những hệ thống AI tiên tiến nhất, kể cả vũ khí tự động, cũng không thể thay thế lương tâm con người hay sự khôn ngoan đến từ trái tim.

Antiqua et Nova khảo sát những thách đố và cơ hội mang tính đạo đức mà AI đặt ra cho toàn xã hội, tương tự như cách Rerum Novarum từng đối diện với những biến động xã hội trong thời đại của mình. Tài liệu đề cập đến lĩnh vực giáo dục, nơi AI có thể cá nhân hóa việc học, nhưng cũng có nguy cơ làm sai lệch thông tin hoặc thiên kiến nơi học sinh. Trong y tế, tài liệu ghi nhận tiềm năng của AI trong việc cải thiện chẩn đoán và điều trị, đồng thời nhấn mạnh rằng các lợi ích đó phải đến được với tất cả mọi người và “không làm trầm trọng thêm bất bình đẳng trong chăm sóc sức khỏe” (AN 76). Về kinh tế và lao động, tài liệu đón nhận đổi mới như một phần của sự cộng tác giữa con người với Thiên Chúa, nhưng cũng cảnh báo rằng AI không được làm gia tăng đói nghèo hay mở rộng “khoảng cách số” (AN 52). Liên quan đến chiến tranh, tài liệu đưa ra một lời cảnh báo nghiêm trọng: AI có thể làm leo thang bạo lực vượt khỏi tầm kiểm soát của con người, “dẫn đến một cuộc chạy đua vũ trang gây mất ổn định, với hậu quả thảm khốc cho nhân quyền” (AN 99). Những mối quan ngại này phản ánh một tầm nhìn đạo đức nhất quán. Trong mọi trường hợp, Giáo hội đều kêu gọi sự phân định: Liệu việc sử dụng AI có phục vụ con người và ích chung hay không? Hay nó đe dọa đến phẩm giá và tình liên đới? Một đoạn quan trọng xác quyết: “‘Phẩm giá nội tại của mỗi người nam và người nữ’ phải là ‘tiêu chí then chốt trong việc đánh giá các công nghệ mới nổi; chúng sẽ được xem là hợp đạo đức nếu góp phần tôn trọng phẩm giá ấy và làm tăng khả năng thể hiện phẩm giá ấy ở mọi cấp độ của đời sống con người’” (AN 42, trích bài diễn văn năm 2023 của Đức Phanxicô). Nguyên tắc này chính là sự khôn ngoan vượt thời gian của học thuyết xã hội Công giáo, được áp dụng cho thời đại kỹ thuật số của chúng ta.

Antiqua et Nova nhấn mạnh nguyên tắc bổ trợ (subsidiarity) - một ý tưởng cho rằng các quyết định nên được đưa ra ở cấp độ gần người dân nhất, nơi có thể bảo vệ tự do và sáng kiến cá nhân một cách thích hợp. Nguyên tắc này, vốn được xác lập trong học thuyết xã hội Công giáo (ví dụ: Quadragesimo Anno, 1931), có ý nghĩa đặc biệt trong việc quản trị AI. Tài liệu khẳng định rằng việc định hướng AI phục vụ lợi ích chung là một nhiệm vụ chung “ở mọi cấp độ của xã hội, được hướng dẫn bởi nguyên tắc bổ trợ và các nguyên tắc khác của Học thuyết Xã hội Công giáo” (AN 42). Điều này có nghĩa không chỉ các tập đoàn công nghệ toàn cầu hay chính phủ quốc gia, mà cả các cộng đồng địa phương, trường học, giáo xứ và gia đình đều phải góp phần định hình AI được sử dụng ra sao.

Thay vì để một nhóm thiểu số áp đặt tầm nhìn của họ lên toàn thể nhân loại, Giáo hội kêu gọi một sự tham gia rộng rãi nhằm bảo đảm rằng công nghệ thực sự phục vụ sự phát triển đích thực của con người. Khi các hệ thống AI do một nhóm tinh hoa nhỏ phát triển lan rộng nhanh chóng qua biên giới, giáo huấn Công giáo khẳng định một nền đạo đức toàn cầu phải được đặt nền tảng trên phẩm giá của toàn thể gia đình nhân loại. Đức Lêô XIV đã nhấn mạnh lại điểm này khi chọn tiếp nối di sản của cả vị tiền nhiệm cùng tên, Đức Lêô XIII, và vị tiền nhiệm trực tiếp, Đức Phanxicô. Tầm nhìn về sự phân định mang tính tham gia này tương ứng với lời mời gọi trong Rerum Novarum mở rộng công lý và bác ái vượt lên trên giai cấp hay quốc gia - giờ đây được áp dụng cho thời đại kỹ thuật số và thuật toán.

Một Tầm nhìn cho việc suy tư và hành động do Vatican dẫn dắt

Liệu sự dấn thân mạnh mẽ của Đức Lêô XIV đối với AI sẽ mang lại điều gì cho tương lai? Nếu nhìn theo hướng suy đoán, chúng ta có thể kỳ vọng Vatican dưới sự lãnh đạo của ngài sẽ trở thành một tiếng nói ngày càng nổi bật trong cuộc đối thoại toàn cầu về đạo đức AI. Việc Đức Lêô XIV công khai đặt AI vào vị trí ưu tiên luân lý hàng đầu đã mang lại trọng lượng đạo đức cho các sáng kiến như các cuộc thảo luận tại Liên Hiệp Quốc về việc kiểm soát vũ khí tự động, hoặc những cuộc đối thoại trong ngành công nghệ về an toàn AI. Chúng ta có thể thấy Tòa Thánh tổ chức thêm nhiều hội nghị quy tụ các giám đốc công nghệ, nhà khoa học, triết gia và thần học gia dưới ánh sáng của tư tưởng xã hội Công giáo - giống như cách Đức Phaolô VI từng triệu tập những tiếng nói đa dạng để đối thoại về nạn đói và hòa bình toàn cầu. Việc soạn thảo tài liệu Antiqua et Nova chính là một mô hình điển hình: một “cuộc suy tư hỗ tương” giữa các chuyên gia thần học và văn hóa, và dạng suy tư liên ngành này chắc chắn sẽ ngày càng phát triển. Nghiên cứu về AI do Vatican dẫn dắt có thể bao gồm việc hợp tác với các đại học Công giáo nhằm đảm bảo rằng sự phát triển của AI phù hợp với phẩm giá con người. Người ta có thể hình dung một viện nghiên cứu đạo đức AI tương tự như Đài thiên văn Vatican - một nơi để các học giả nghiên cứu, thậm chí phát triển các hệ thống AI đạo đức trong các lĩnh vực như giáo dục hay bảo vệ môi trường, nhằm làm mẫu mực cho việc tích hợp đức tin và công nghệ một cách hài hòa.

Về mặt thần học, lập trường của Đức Lêô XIV đặt ra thách đố cho Giáo hội phải đào sâu sự hiểu biết của mình trong nhiều lĩnh vực. Giáo lý về công trình tạo dựng và về con người có thể sẽ được mở rộng theo những sắc thái mới khi chúng ta đối diện với AI - có lẽ một thông điệp tương lai sẽ trình bày trọn vẹn hơn giáo huấn của Giáo hội về mối tương quan đúng đắn giữa con người và các sản phẩm do con người tạo ra (gợi lại, trong một cung giọng mới, những chủ đề về lao động và sáng tạo con người mà Thánh Gioan Phaolô II đã viết trong Laborem Exercens). Thần học luân lý cũng có thể sẽ tinh lọc thêm những nguyên tắc liên quan đến việc sử dụng các hệ thống tự động, làm rõ các câu hỏi về trách nhiệm luân lý, giới hạn của việc ủy thác cho máy móc, cũng như các đức tính cần thiết trong một xã hội công nghệ cao (như kiên nhẫn, khiêm nhường và khôn ngoan). Học thuyết xã hội, từ Rerum Novarum đến nay, sẽ tiếp tục nhấn mạnh đến tình liên đới - giờ đây mở rộng sang cả “liên đới kỹ thuật số”. Ví dụ, Antiqua et Nova nhấn mạnh rằng “những phát triển công nghệ không dẫn đến việc cải thiện chất lượng sống cho toàn thể nhân loại… thì không bao giờ có thể được xem là tiến bộ đích thực”, một áp dụng cụ thể nguyên lý thiện ích chung vào lĩnh vực AI (AN 54).

Trọng tâm của Đức Lêô XIV về AI sau cùng mang tính loan báo Tin mừng: một tuyên xưng rằng giữa những biến đổi chóng mặt, Đức Giêsu Kitô vẫn “là một, hôm qua cũng như hôm nay và mãi mãi” và con người luôn luôn được Thiên Chúa yêu thương (Dt 13,8). Khi dấn thân vào cuộc cách mạng AI với niềm hy vọng và sự khôn ngoan, Giáo hội đang làm chứng trước thế giới. Giáo hội cho thấy rằng đức tin và lý trí, khi cùng hoạt động, có thể hướng dẫn nhân loại vượt qua ngay cả những cơn bão công nghệ phức tạp nhất. Giáo hội mời gọi những người làm công nghệ nhìn công việc của mình trong một bối cảnh luân lý rộng lớn hơn - một bối cảnh hoặc là xây dựng hoặc là phá huỷ gia đình nhân loại - và kêu gọi tất cả chúng ta tín thác sâu xa hơn vào sự quan phòng của Thiên Chúa.

Tựa đề Antiqua et Nova thật thích hợp; khi đối diện với những thách đố mới, Giáo hội vẫn kín múc từ một kho tàng chân lý vượt thời gian. Công trình của Đức Lêô XIII vẫn còn vang vọng: Giáo hội không tìm cách ngăn chặn tiến bộ, nhưng để bảo đảm rằng đó là một sự tiến bộ đích thực - được neo trong chân lý luân lý và hướng về trời cao. Đức XIV, đứng trong chính truyền thống ấy, giờ đây đang dẫn dắt Giáo hội tiến vào vùng biên của trí tuệ nhân tạo - để công trình quyền năng này của trí tuệ con người không trở thành mối đe doạ cho nhân loại, nhưng là một động lực cho sự phát triển đích thực của con người và vinh quang Thiên Chúa cả sáng hơn.

Nt. Anna Ngọc Diệp, OP

Dòng Đa Minh Thánh Tâm

Chuyển ngữ từ: wordonfire.org (20/5/2025)

Nguồn: Hội Đồng Giám Mục Việt Nam - hdgmvietnam.com